Pojęcie kalwinizmu
Czym jest kalwinizm? Samo słowo zostało po raz pierwszy użyte przez luterańskiego teologa Joachima Westphala między 1549 a 1555 rokiem. Inne synonimiczne terminy to ewangelicyzm reformowany, protestantyzm reformowany, wiara reformowana (ang. Reformed Faith).

Definicje leksykalne
„Kalwinizm – doktryna religijna stworzona przez Jana Kalwina, wyłożona najpełniej w ostatecznej redakcji Institutio Christianae religionis [Nauka religii chrześcijańskiej] z 1559-60 r., stanowiąca istotny element doktryny ewangelicyzmu reformowanego."1 Taką niezwykle zwięzłą i wąską definicję podaje Religia. Encyklopedia PWN. Termin kalwinizm oznacza tu teologiczne nauczanie2 Jana Kalwina.

Encyklopedia chrześcijaństwa rozszerza podaną wcześniej definicję. Wedle niej „kalwinizm jest szczególną odmianą protestantyzmu. Jego głównym i najbardziej wpływowym przedstawicielem jest Jan Kalwin."3 Inni wymieniani współtwórcy kalwinizmu to Ulrich Zwingli4, Henryk Bullinger5, Wilhelm Farel6, Jan Łaski7, Jan Knox8, Marcin Bucer9.

Hasło encyklopedyczne zawiera cztery grupy cech, określone jako „główne kierunki kalwinizmu":

  1. Kalwinizm podkreśla pozytywną wartość Prawa, utrzymując, że Ewangelia wyraża jego treść i że jest ono formą Ewangelii10. Uznaje jedność Starego i Nowego Testamentu oraz ciągłość przymierza Boga z Jego ludem.
  2. Kalwinizm przyjmuje za Lutrem prawdę o Bogu usprawiedliwiającym grzeszników za darmo i zbawiającym ich bez zasług, dzięki czystej łasce. Jednocześnie kładzie nacisk na konieczne uświęcenie wierzących, którzy zostali usprawiedliwieni. Jest to reforma zarówno doktryny, jak i życia. Następuje „sekularyzacja świętości" czyli przemieszczenie „całej sfery ludzkiej egzystencji w perspektywie uświęcenia boskiego i ludzkiego. Jest to uświęcenie życia, którego główną podporą jest uświęcenie pracy, nadające szczególny charakter naśladowcom Kalwina" (A. McGrath). Kalwinizm zapoczątkował „ascezę wewnątrzświatową" (M. Weber), która z jednej strony przyczyniła się do zaniku feudalnych struktur ekonomicznych, a z drugiej zapoczątkowała procesy sprzyjające rozwojowi kapitalizmu. Np. odrzucone zostało przekonanie, że pomnażanie bogactw jest grzeszne; wielką wartość przypisano cnotom społecznym, takim jak: wstrzemięźliwy styl życia, surowość obyczajów, uświęcenie pracy manualnej traktowanej jako powołanie od Boga, pilność w pracy zawodowej, gromadzenie dóbr nie do konsumpcji lecz w celu odpowiedniego dalszego wykorzystania.
  3. Wierzący kalwinista może zaangażować w otaczający świat swoją najlepszą energię moralną i duchową bez konieczności zabiegania o własne zbawienie: jest ono wyłącznym darem Boga, który „od wieczności" wybiera i przeznacza wybranych do tego, aby byli zbawieni. Szczególną rolę ta doktryna o predestynacji11 zajmuje w protestantyzmie reformowanym od czasu Synodu w Dortrechcie (1618-19).12
  4. Kościoły reformowane opierają się na wspólnych zasadach XVI–wiecznej Reformacji protestanckiej: sola Scriptura (tylko Pismo), sola gratia (tylko łaska), sola fide (tylko wiara), solus Christus (tylko Chrystus) formułując dodatkową, specyficznie kalwińską: soli Deo gloria (tylko Bogu chwała). W dziedzinie etyki podkreślają wartość Dekalogu, streszczonego w podwójnym przykazaniu miłości Boga i bliźniego, akcentują znaczenie wolności oraz indywidualnej odpowiedzialności każdego z wierzących przed Bogiem w obliczu swoich konkretnych wyborów. W zakresie struktury organizacyjnej przyjmują porządek synodalny [także kongregacjonalny – dop. Z.K.].

Encyklopedia Britannica. Edycja polska rozróżnia trzy znaczenia pojęcia kalwinizmu:

  1. Poglądy samego Jana Kalwina.
  2. Poglądy jego zwolenników, którzy – choć starali się zachować wierność wobec nauk Kalwina – modyfikowali je stosownie do swoich potrzeb.
  3. Szersze poglądy nurtu reformowanego w protestantyzmie, w którego ramach właściwy kalwinizm był jednym z wielu wątków, choć najważniejszym.

Pojecie kalwinizmu zostanie obecnie przedstawione w ww. trzech perspektywach.

Jan Kalwin i jego teologia
Krótka biografia. Jan Kalwin, franc. Jean Calvin (Cauvin), ur. 10 VII 1509 r. w Noyon we francuskiej Pikardii, zm. 27 V 1564 w Genewie. Francuski reformator religijny i współtwórca protestantyzmu ewangelicko-reformowanego. W 1523 r. rozpoczął w Paryżu edukację humanistyczną. Uzyskał tytuł magister artium w College Montaigu. Następnie pod wpływem ojca podjął studia prawnicze na uniwersytetach w Orleanie i Bourges. W tym okresie zetknął się z ideami reformacyjnymi. Po śmierci ojca zmienił studia prawnicze na humanistyczne w College Fortret. W 1533 roku opuścił Paryż, aby uniknąć represji ze strony władz za współudział w redakcji nasyconego reformacyjnymi treściami teologicznymi wykładu inauguracyjnego rektora uniwersytetu paryskiego. Zatrzymał się w Angoulême, gdzie mając do dyspozycji liczącą ok. 4 tysięcy woluminów bibliotekę oraz swobodę pracy pisarskiej naszkicował zarys przyszłej Nauki religii chrześcijańskiej. W tym okresie doświadczył osobistego nawrócenia. Stamtąd udał się do Strasburga, a później do Bazylei. Tu w 1536 roku ukazało się pierwsze wydanie jego Institutio..., mające być wyłożeniem reformacyjnych przekonań samego Kalwina, a także ukazanie szerszemu ogółowi prawdziwej nauki prześladowanych francuskich protestantów.

Po kilku podróżach (Ferrara, Paryż) Kalwin zamieszkał w Genewie na prośbę innego reformatora Wilhelma Farela. W 1535 roku ogłoszono w tym mieście dekret o usunięciu katolicyzmu i oficjalnym przyjęciu wyznania reformowanego. Wspólnie opublikowali w 1537 roku Artykuły (Articles) będące dokumentem określającym zasady dyscypliny kościelnej, kultu i liturgii. W 1538 roku Kalwin opracował Katechizm Genewski oraz Wyznanie wiary, które mieszkańcy Genewy musieli osobiście zaakceptować, aby stać się członkami Kościoła. W 1538 roku na skutek konfliktu z magistratem dotyczącego liturgii Kalwin został wygnany z miasta. Po krótkim pobycie w Bernie i Zurychu został pastorem francuskich uciekinierów w Strasburgu oraz profesorem teologii na uniwersytecie. Duży wpływ na poglądy Kalwina wywarł tutejszy reformator Marcin Bucer. W roku 1540 ożenił się z Idelette de Bure, wdową po byłym anabaptyście. Ich jedyny syn zmarł wkrótce po urodzeniu. Żona zmarła po 9 latach.

W 1541 roku wrócił do Genewy. Opracował zbiór regulacji kościelnych, Ordonances ecclésiastiques. W roku 1553 za przyzwoleniem Kalwina został spalony na stosie wybitny teolog antytrynitarny Michał Serwet. W 1555 roku magistrat Genewy został zdominowany przez zwolenników Kalwina, co pozwoliło mu wywierać decydujący wpływ na życie kościelne i cywilne miasta. W 1559 roku powołał do istnienia Akademię Genewską. Przez cały czas pobytu w Genewie był duszpasterzem w kościele św. Piotra, tam wygłaszał swoje kazania. Jego spuścizna literacka obejmuje 58 tomów kazań, wykładów i komentarzy biblijnych. Obfita była jego korespondencja ze zwolennikami Reformacji w Europie. Został pochowany na cmentarzu Plaint-Palais w nieoznaczonym grobie.

Zarys poglądów Kalwina13. Jan Kalwin twierdził: „Żyjemy, by poznawać Boga."14 Ludzie zostali stworzeni, by poznawać majestat Stwórcy oraz w sposób pełny szacunku, bojaźni i miłości oddawać Mu cześć. Ponieważ Boży majestat nieskończenie przewyższa ludzką zdolność pojmowania, nie da się objąć ludzkim rozumem. Zamiast analizować, musimy wychwalać jego wzniosłość. Powinniśmy szukać Boga i rozmyślać o jego dziełach.

Wszechmoc i mądrość Boga dostrzegamy patrząc na stworzony przezeń wszechświat. Jednak dopiero w Biblii, Bożym Słowie, objawiona jest ludziom prawda o Bożych dziełach. Z niej dowiadujemy się, że Bóg, jedyny odwieczny Pan, jest źródłem wszelkiego życia, sprawiedliwości, mądrości, siły, miłosierdzia, dobroci. Wszelkie dobro pochodzi od niego. Dlatego wszelka chwała i uwielbienie należą się Bogu. Soli Deo gloria! Człowiek został ukształtowany na obraz i podobieństwo Boże, aby mógł godnie podziwiać i czcić Stwórcę z właściwą wdzięcznością.

Jednak poprzez grzech obraz Boga w człowieku został wymazany. Człowiek tkwi w niewoli grzechu. Nienawidzi Bożej sprawiedliwości, oddany jest wszelkiemu złu. Nie posiada wolnej woli, czyli wolnej możliwości i chęci wyboru tego, co dobre w sprawie zbawienia. Grzech to przewrotność ludzkiej natury oraz złe pragnienia wzbudzone przez zepsutą naturę, a także niegodziwe i haniebne czyny zrodzone z tych pragnień. Ludzie są grzesznikami już w łonie matki. Rodzą się podlegając Bożemu gniewowi. Dorastając mnożą winy, gromadząc Boży gniew na dzień sądu.

Bóg postanowił, że sumienia wszystkich, których powołuje ze śmierci do życia wiecznego, najpierw muszą poczuć ciężar win i ugiąć się pod nim, by następnie zacząć żyć w bojaźni Bożej. Doskonały standard Bożej sprawiedliwości został objawiony w Prawie Bożym, a zwłaszcza w Dekalogu. Prawo Boże podsumowane jest w dwóch przykazaniach miłości Boga i bliźniego. Wszyscy ludzie jednakże z powodu zepsutej natury są przestępcami Prawa. Prawo objawia sprawiedliwość Bożą i obnażą naszą nieprawość. Jednak w Chrystusie, własnym Synu, Bóg objawił pełnię swej łaski dla zasługujących na karę grzeszników. Wiara łączy grzesznego człowieka z doskonałym Bożym Synem. Wiarą w Chrystusa przyjmujemy ukryte w Nim życie wieczne. Tylko wierzący przyjmują dar Boży – łaskę przez Chrystusa. Tu pojawia się tajemnica wybrania i przeznaczenia. Bóg odwiecznym wyborem przeznaczył jednych do usynowienia i odziedziczenia Królestwa Bożego. Inni, na mocy tej samej decyzji, podjętej przed założeniem świata zostali odrzuceni, tak, że nie przyjmują zwiastowanego im Słowa Bożego.

Pytanie, dlaczego Bóg jednych traktuje łaskawie, a wobec innych okazuje surowość sądu musimy pozostawić bez odpowiedzi. Gdyby Bóg zechciał potępić całą ludzkość, miałby do tego pełne prawo, a uwolnienie kogoś od zatracenia jest przejawem Jego suwerennie okazywanej dobroci, czyli łaski. Wiara chrześcijańska to nie tylko znajomość Boga lub znajomość Pisma Świętego. Wiara to pewność serca, dzięki której lgniemy do Bożego miłosierdzia, obiecanego w Ewangelii.

Przedmiotem wiary jest Chrystus. Taka wiara leży poza zasięgiem naszej natury i jest szczególnym darem Bożym, pochodzącym od Ducha Świętego. Bóg usprawiedliwia człowieka przez wiarę. Człowiek nie staje się sprawiedliwy, lecz zostaje mu przypisana sprawiedliwość Chrystusa. Dlatego sprawiedliwość nazywana bywa odpuszczeniem grzechów. Sprawiedliwość z wiary usuwa sprawiedliwość z uczynków. Chrystus, powołując się na własną prawość, prosi Ojca, by uznał nas za prawych. Udziela też nam swego Ducha, który nas uświęca. Ci ludzie, którzy twierdzą, że posiadają chrześcijańską wiarę, lecz w żadnej mierze nie doświadczyli uświęcenia przez Ducha, zwodzą samych siebie. Pismo Święte mówi bowiem, że Chrystus nie tylko nas usprawiedliwia ale i uświęca. Moc pochodząca od Ducha przygotowuje serca do posłuszeństwa wobec Bożej sprawiedliwości. Chrześcijańskiej wierze zawsze towarzyszy nawrócenie. Zależy ono od nowego narodzenia i zawiera dwa aspekty: umartwienie ciała i duchowe odrodzenie, dzięki któremu ludzka natura odnawia się i zmierza ku prawości. Dobre uczynki, wynikające z czystego sumienia podobają się Bogu. Dzięki więzi z Chrystusem nasze postępowanie zostaje uznane za sprawiedliwe i powiązane z Bożą nagrodą. Duch rozpala w sercach płomień miłości do Boga i bliźnich. Każdego dnia w coraz większym stopniu umartwia i niszczy grzeszne pożądliwości. Każdy dobry uczynek wierzącego to owoc jego pracy.

Sakramenty służą wyrażaniu wiary przed Bogiem i ludźmi. Sakrament to znak, wyraz łaski Bożej. Kościół chrześcijański uznaje dwa sakramenty: chrzest i Wieczerzę. Chrzest ma umocnić wiarę i wspomóc nasze świadectwo wiary. Przez chrzest deklarujemy wolę dołączenia do Bożego ludu. „Chrzest jest znamieniem naszego chrześcijaństwa i znakiem, przez który jesteśmy przyjęci do wspólnoty Kościoła, abyśmy, wcieleni w Chrystusa, zostali zaliczeni w poczet dzieci Boga."15 Chrzest potwierdza zawarte z Bogiem przymierze. Dlatego należy chrzcić dzieci bo i one mają udział w wiecznym przymierzu, w którym Stwórca zobowiązał się, że będzie Bogiem nie tylko naszym, ale i naszego potomstwa. Chleb i wino w Wieczerzy Pańskiej to znaki, za pomocą których Chrystus daje nam w sposób duchowy swe ciało i krew.

Synod w Dortrechcie
Decydujący wpływ na doktrynalny kształt kalwinizmu wywarł Synod teologów reformowanych w Dortrechcie w Holandii. W 1610 r., tuż po śmierci profesora Uniwersytetu w Lejdzie Jakuba Arminiusa, jego zwolennicy opracowali pięć artykułów wiary. Arminianie, jak ich później nazwano, przedstawili owe pięć artykułów Stanom Holandii w formie „remonstrancji", tzn. protestu. Domagali się, by uwzględniono stanowisko doktrynalne remonstrancji i poprawiono Belgijskie wyznanie wiary oraz Katechizm heidelberski (oficjalne dokumenty doktrynalne Kościołów Holandii). Utrzymywali oni, że Pismo Święte należy tak interpretować, by wykazać, że naucza ono następujących pięciu punktów:

  1. Człowiek nigdy nie jest tak dogłębnie skażony przez grzech, aby nie mógł uwierzyć Ewangelii, kiedy jest mu ona zwiastowana.
  2. Człowiek nie jest też tak dogłębnie kontrolowany przez Boga, aby nie mógł Ewangelii odrzucić.
  3. Bóg uprzednio widział tych, którzy sami z siebie uwierzą i to właśnie ich wybiera do zbawienia.
  4. Śmierć Chrystusa nie zapewniła zbawienia nikomu, gdyż nie udzieliła nikomu daru wiary (nie ma takiego daru). Śmierć ta raczej otworzyła możliwość zbawienia każdemu, kto uwierzy.
  5. Wierzący odpowiedzialni są za zachowanie siebie w stanie łaski poprzez zachowanie wiary — ci którzy tego nie dopełnią odpadają i są zgubieni.

Synod narodowy zwołały Stany Generalne Holandii. Obrady miały się odbyć w Dortrechcie w celu zbadania poglądów arminian w świetle Pisma Świętego. Pierwotnie zakładano, że synod ten będą tworzyli wyłącznie delegaci Kościołów belgijskich. Jednak kontrowersja arminianizmu wywołała szerokie zainteresowanie Kościołów i przywódców świeckich w sąsiednich krajach, gdzie od kilku lat stawała się przedmiotem wzrastającej troski. Na wyraźne życzenie króla Anglii Jakuba I, postanowiono zaprosić wybitnych przedstawicieli z Kościołów zagranicznych do wzięcia udziału w obradach synodu z prawem głosowania. Synod ten rozpoczął obrady 13 listopada 1618 r. Uczestniczyło w nim 39 pastorów i 18 starszych zarządzających Kościołów belgijskich, 5 profesorów z uniwersytetów w Holandii, 19 delegatów z Kościołów reformowanych w Niemczech i Szwajcarii, oraz 5 profesorów i biskupów z Wielkiej Brytanii. Zaproszono również delegatów z Francji, lecz nie uczestniczyli oni udziału w obradach. W sumie w obradach synodu brało udział 86 delegatów z prawami głosowania. W ciągu 6 miesięcy obrad synodu odbyło się 154 formalnych sesji oraz wiele nieformalnych konferencji. Ostatnia sesja synodu miała miejsce 9 maja 1619 r. Synod bardzo dokładnie zbadał pięć punktów, które propagowali remonstranci, oraz porównał ich naukę ze świadectwem Pisma Świętego. Uznając ich nauczanie za niezgodne ze Słowem Bożym, jednogłośnie je odrzucono. Panowało jednak przekonanie, że samo ich odrzucenie nie wystarcza. Należało przedstawić prawdziwie kalwinistyczne nauczanie w odniesieniu do tych twierdzeń, które zakwestionowano. Tak uczyniono, przedstawiając kalwinizm w pięciu artykułach, które od tego czasu są ogólnie znane jako „pięć punktów kalwinizmu". Ich treść często przedstawia się za pomocą angielskojęzycznego akronimu TULIP16. Wyraz utworzono z początkowych liter pojęć teologicznych:

TOTAL DEPRAVITY

UNCONDITIONAL ELECTION

LIMITED ATONEMENT

IRRESISTIBLE GRACE

PERSEVERANCE OD THE SAINTS

Ich znaczenie tak rozwija Loraine Boettner17:

Total depravity / inability - Całkowita deprawacja lub całkowita niezdolność

Z powodu upadku w grzech człowiek sam z siebie jest niezdolny do zbawczej wiary w Ewangelię. Grzesznik jest martwy, ślepy i głuchy na sprawy dotyczące Boga; jego serce jest zwodnicze i beznadziejnie zepsute. Jego wola nie jest wolna, jest ona w więzach jego złej natury, dlatego w kwestiach duchowych człowiek nie wybierze – w istocie nie może – dobra zamiast zła. Wskutek tego, by doprowadzić grzesznika do Chrystusa potrzeba czegoś znacznie większego niż wsparcie Ducha Świętego – konieczne jest odnowienie, dzięki któremu Duch Święty ożywia grzesznika i udziela mu nowej natury. Wiara nie jest czymś, co człowiek dodaje do zbawienia lecz sama w sobie jest częścią Bożego daru zbawienia – jest Bożym darem dla grzesznika, a nie darem grzesznika dla Boga.

Unconditional election – Bezwarunkowe wybranie

Boży wybór pewnych poszczególnych osób do zbawienia dokonany przed założeniem świata opierał się wyłącznie na suwerennej woli Boga. Jego wybór poszczególnych grzeszników nie był dokonany na podstawie jakiejkolwiek przewidywanej odpowiedzi czy posłuszeństwa z ich strony, takich jak wiara, pokuta, etc. Przeciwnie, Bóg udziela wiary i pokuty każdej z osób, którą On wybrał. Te akty są rezultatem, a nie przyczyną Bożego wyboru. Dlatego wybranie nie było określone przez lub uwarunkowane jakimkolwiek prawym przymiotem lub czynem wcześniej dostrzeżonym w człowieku. Tych, których Bóg w suwerenny sposób wybrał, doprowadzi On poprzez moc Ducha Świętego do chętnego przyjęcia Chrystusa. Zatem to, że Bóg wybiera grzesznika, a nie to, że grzesznik wybiera Chrystusa, jest ostateczna przyczyną zbawienia.

Limited atonement / Particular redemption - Ograniczone pojednanie lub szczególne odkupienie

Odkupieńcze dzieło Chrystusa miało na celu zbawić jedynie wybranych i faktycznie zapewnić im zbawienie. Jego śmierć była zastępczym poniesieniem kary za grzech zamiast pewnej określonej grupy grzeszników. Oprócz usunięcia grzechów Jego ludu odkupienie Chrystusowe zapewnia wszystko, co jest konieczne dla ich zbawienia, włączając w to wiarę, która łączy ich z Nim. Dar wiary jest w sposób nieomylny udzielony przez Ducha Świętego wszystkim tym, za których Chrystus umarł, dlatego gwarantuje ich zbawienie.

Irresistible / Efficacious grace – Nieodparta lub skuteczna łaska

Oprócz zewnętrznego, powszechnego powołania do zbawienia, które jest skierowane do wszystkich, którzy słuchają Ewangelii, Duch Święty udziela wybranym szczególnego wewnętrznego powołania, które w nieunikniony sposób przywodzi ich do zbawienia. Zewnętrzne powołanie (to, które jest skierowane do wszystkich bez różnicy) może być i często jest odrzucone; podczas gdy wewnętrzne powołanie (to, które jest skierowane jedynie do wybranych) nie może zostać odrzucone; rezultatem jego zawsze jest nawrócenie. Duch Święty przy pomocy tego szczególnego powołania w sposób nieodparty pociąga grzeszników do Chrystusa. W swej pracy udzielania zbawienia Duch Święty nie jest ograniczony wolą człowieka ani też, by osiągnąć sukces, nie jest On uzależniony od ludzkiego współdziałania. Duch Święty w łaskawy sposób sprawia, że wybrany grzesznik zaczyna z Nim współdziałać, wierzyć, pokutować, przychodzić w sposób wolny i chętny do Chrystusa. Dlatego Boża łaska jest nieodparta; ona nigdy nie zawodzi w osiągnięciu rezultatu, którym jest zbawienie tych, którym została ona udzielona.

Perseverance of the saints – Zachowanie lub wytrwanie świętych

Wszyscy, którzy zostali wybrani przez Boga odkupieni przez Chrystusa i którym przez Ducha Świętego została udzielona wiara są zbawieni na całą wieczność. Są oni zachowywani w wierze przez moc Wszechmogącego Boga i dlatego zachowani aż do końca.

Według Tadeusza J. Zielińskiego „za streszczenie doktryny reformowanej uznaje się często tzw. pięć punktów kalwinizmu, sformułowanych przez Synod w Dordrechcie (1618). Ich treść przedstawia się następująco:

  1. natura człowieka jest całkowicie zepsuta przez grzech,
  2. niektórzy ludzie są bezwarunkowo wybrani do zbawienia,
  3. śmierć Chrystusa stanowi przebłaganie za grzechy tylko i wyłącznie wybranych,
  4. łaska zbawienia nie może być przez wybranych odrzucona,
  5. wybrani przez Boga wytrwają w łasce zbawienia do końca."18

Kalwinizm „w dwóch słowach"

Zwolennicy kalwinizmu czasem streszczają owe „Pięć punktów" do dwóch zasad:

  • suwerenność Boga
  • zbawienie z Łaski.

Suwerenność Boga. „Podstawową zasadą kalwinizmu jest Boża suwerenność"19 – stwierdza Loraine Boettner.

John G. Reisinger określa suwerenność Bożą jako „niezależność w działaniu Boga."20 Opisuje sześć podstawowych zasad charakteryzujących Bożą suwerenność:

  1. Bóg ma konkretny plan i cel dla tego świata: Rz 11,36 „Albowiem z niego i przez niego i ku niemu jest wszystko; jemu niech będzie chwała na wieki. Amen". Ef 1,11b „Który sprawuje wszystko według zamysłu woli swojej."
  2. Bóg zawsze sprawuje kontrolę nad wszystkimi rzeczami i wciąż działa, aby wypełnić swój plan.
  3. Bóg czuwa i używa każdego, nawet diabła, aby wykonać swój plan.
  4. Bóg może ukarać ludzi, których używa do wypełniania swoich zamierzeń, jeśli kierowały nimi złe motywy.
  5. Wszystko pochodzi od Boga, ale diabeł jest sprawcą wszelkiego zła.
  6. Choroby i nieszczęścia są częścią Bożego planu i znajdują się pod Jego niezależną kontrolą.

Streszczeniem tych punktów mogą być słowa luteranina Teodora Haarbecka: „Bóg jest suwerennym Panem życia i śmierci, zdrowia i choroby. (...) Bóg jako suwerenny Pan stworzenia dysponuje zupełnie swobodnie mocami widzialnego świata i może się nimi posłużyć, gdy wymagają tego wyższe cele Jego Królestwa."21

Konfesja Westminsterska - cieszące się największym pośród zwolenników teologii reformowanej autorytetem wyznanie wiary - stwierdza: „Jest tylko jeden Bóg żywy i prawdziwy (...), absolutnie wolny. Wszystko, co czyni jest wynikiem Jego niezmiennej, sprawiedliwej woli. (...) Nie zależy od stworzonych przez siebie istot. (...) Jest suwerennym władcą nad wszystkimi swoimi stworzeniami. Używa ich według swojej woli i robi dla nich i z nimi, cokolwiek zapragnie. Jemu jako Stworzycielowi, Aniołowie i ludzie mają oddawać wszelką cześć, winni Mu są służbę i posłuszeństwo we wszystkim, czego od nich zażąda. (...) W wieczności Bóg zarządził wszystko, co się dzieje w czasie i uczynił to niezależnie i nieodmiennie, kierując się jedynie swoją własną mądrą i świętą wolą. (...) Boża wszechmogąca władza (...) jest tak nieskończenie wielka i wszystko przewyższająca, że zarówno upadek pierwszego człowieka w grzech, jak również wszystkie inne grzeszne działania aniołów i ludzi, dzieją się zgodnie z Jego suwerennymi planami"22.

Tadeusz J. Zieliński w artykule opisującym Kościół Ewangelicko-Reformowany i kalwinizm, zamieszczonym w baptystycznym „Słowie Prawdy", pisze o „przywiązaniu do biblijnej idei suwerenności Boga i szczególnej zależności chrześcijanina od jego Zbawcy". „Kalwini za przykładem swego najwybitniejszego teologa są pod szczególnie silnym wrażeniem zwierzchnictwa Pana względem wszelkiego stworzenia. Podkreśla się odrębność Boga względem świata, Jego niezależność od świata, Jego władcze uprawnienia względem wszelkiego stworzenia i dystans zachodzący między Bogiem a człowiekiem. Pan kieruje losami ludzi jako Suweren, a przy tym wszelkie dobro na czele ze zbawieniem, jakie spotyka człowieka, jest wyłącznie jego łaskawym dziełem. Człowiek nic tu nie może wskórać" 23.

Zbawienie z Łaski. Kalwinistyczny baptysta Abraham Booth24 nauczał, że „łaska" oznacza niezasłużoną życzliwość albo przychylność okazaną nam, chociaż w żaden sposób na nią nie zasłużyliśmy25. Według niego apostoł Paweł używał słowa „łaska" na określenie przeciwieństwa „uczynków" i „zasług": łaską zbawieni jesteście nie z uczynków26. W Nowym Testamencie łaska to „wieczna, zupełnie darmowa przychylność Boga, okazana winnym i niegodnym ludziom poprzez obdarzenie ich duchowymi i wiecznymi błogosławieństwami."27 Łaska w żaden sposób nie zależy od zasług ludzkich. Opiera się wyłącznie na woli Bożej – nie jest zdobywana przez zasługi, ani utracalna z powodu wykroczeń. Łaska jest całkowicie wolna od ludzkiego wpływu. Zbawienie jest jedynie dzięki łasce Bożej, okazanej przez śmierć Chrystusa na krzyżu. Łaska Boża jest jedynym środkiem zbawienia. Bóg nie tylko rozpoczyna, ale i kontynuuje oraz kończy zbawienie grzesznika. Tylko łaska Boga jest źródłem wybrania, powołania, przebaczenia, usprawiedliwienia, uświęcenia i wytrwania zbawionych wierzących. Tak właśnie rozumiane zbawienie z łaski opiewał John Newton w swym słynnym hymnie Amazing grace28:

Cudowna Boża łaska ta,

Zbawiła z grzechów mnie,

Zgubiony nędzny byłem ja,

lecz teraz cieszę się.

Ta łaska wlała Boży strach

w kamienne serce me

I wtedy zobaczyłem w łzach,

Żem na przepaści dnie.

Lecz łaska podźwignęła mnie

I naprzód wiedzie wciąż

Przez ciemne i burzliwe dnie,

Tam gdzie Ojcowski Dom.

O Boże dzięki, dzięki Ci,

Za cudną łaskę Twą,

Do nóg Twych padam w kornej czci,

Niebiosa chwałą brzmią.29

Opisane wcześniej pięć punktów kalwinizmu określa się także jako doktryny łaski (Doctrines of Grace).

Bruce Milne podjął próbę połączenia obu pojęć tzn. suwerenności Bożej i zbawienia z łaski poprzez sformułowanie terminu suwerenna łaska Boża. „Najważniejszą zasadniczą rzeczywistością w całym doświadczeniu chrześcijańskim Ducha Świętego jest suwerenna łaska Boża (2 M 34,6; Ef 1,7n). Łaska (łac. gratia, gr. charis, hebr. chen) oznacza niezasłużoną życzliwość, okazaną zwłaszcza przez kogoś o wyższej pozycji wobec kogoś o pozycji niższej. W przypadku, o którym mówimy, jest to swobodna Boża decyzja, niezależna od jakiegokolwiek przymusu i w żaden sposób nie odwołująca się do naszych zasług. Jej celem jest zmiłowanie się nad grzesznymi stworzeniami i zbawienie ludzi od wszystkich zgubnych skutków ich grzechu przez Jezusa Chrystusa (Dz 15,11; Ef 2,8; Tyt 2,11). Należy tu szczególnie podkreślić wolność w okazaniu łaski przez Boga – Bóg podejmuje zbawienie, ponieważ tak postanawia, jest to dzieło niejako »nie należące do obowiązków« Boga jako Stwórcy. Tak jak było z Izraelem, tak też w przypadku Kościoła nie jest to uwarunkowane tym, kim byliśmy, albo kim kiedyś będziemy (5 M 7,7n). Bóg miłuje i zbawia swój lud, ponieważ tak właśnie chce. Nie ma tu żadnego innego »wyjaśnienia«. Łaska Boża jest również suwerenna (Dz 18,27; Rz 11,5n; 1 Kor 15,10). Ponieważ Bóg jest tym, który zamierzył zbawić swój lud, więc z pewnością zrealizuje to postanowienie. Żadne demoniczne czy ludzkie siły nie są w stanie zniweczyć Jego zamiaru. Pozwólmy Bogu być Bogiem! (...) Różnorakie aspekty chrześcijańskiego doświadczenia Ducha Świętego są po prostu dającymi się rozróżnić aspektami tej fundamentalnej rzeczywistości – suwerennej łaski Bożej i jej działania w celu zbawienia grzeszników."30

Reformowane wyznania wiary

John R. de Witt31 w publikacji Czym jest reformowany wykład wiary stwierdził: „Jeśli dążymy do ustalenia czegoś, co można by nazwać oficjalną doktryną reformowaną – powinniśmy się zwrócić nie do poszczególnych teologów, lecz do wyznań wiary przyjętych przez reformowane Kościoły."32

Spośród kilkudziesięciu kalwinistycznych konfesji szerokim, jeśli nie powszechnym autorytetem cieszą się:

  • Katechizm genewski 1542 r.
  • Konfesja szkocka 1560 r.
  • Konfesja gallikańska 1559 r.
  • Druga konfesja helwecka 1566 r.
  • Konfesja belgijska 1561 r.
  • Katechizm heidelberski 1563 r.
  • Kanony Synodu w Dortrechcie 1618-1619 r.
  • Konfesja westminsterska 1646 r.
  • Duży i Mały katechizm westminsterski 1647 r.
  • Londyńskie wyznanie wiary 1689 r.

Pierwszych siedem to wyznania uznawane przede wszystkim w nurcie tzw. „kontynentalnym", czyli w kościołach reformowanych wywodzących się z kalwinizmu nie związanego z purytańskim, brytyjskim jego ujęciem. Symbole westminsterskie – Konfesja oraz Mały i Duży Katechizm – to bez wątpienia wiodące, najważniejsze reformowane wyznanie wiary dla nurtu anglojęzycznego, do dziś będące ważnym punktem odniesienia i żywym dokumentem tej tradycji. Podobnie Londyńskie wyznanie wiary, do którego cały czas nawiązują reformowani baptyści, uznając go za reprezenantywny dla siebie symbol.

Na gruncie polskim jest to Konfesja sandomierska z 1570 r.

Przypisy:

1 Kalwinizm (w:) Religia. Encyklopedia PWN, red. T. Gadacz, B. Milerski, Warszawa 2001, t. 4, s. 315.

2 Doctrina (łac.) – nauczanie, nauka.

3 Kalwinizm (w:) Encyklopedia chrześcijaństwa..., dz. Cyt., ss. 320-323.

4 Ulrich Zwingli (1484-1531), reformator działający w Zurychu w Szwajcarii.

5Henryk Bullinger (1504-75), kontynuator działalności reformatorskiej Zwinglego w Zurychu.

6Wilhelm Farel (1489-1565), reformator działający we francuskojęzycznej Szwajcarii, wespół z J. Kalwinem.

7Jan Łaski (1499-1560), polski reformator, działający głównie w Anglii i Fryzji.

8Jan Knox (1505-72), reformator Kościoła Szkocji, po ukończeniu Akademii Genewskiej.

9 Marcin Bucer (1491-1551), reformator działający w Strasburgu.

10W odróżnieniu od Lutra, który przeciwstawiał „Prawo" i „Ewangelię".

11 Od łac. praedestino – ustalam z góry.

12Synod w Dortrechcie zostanie szerzej omówiony w dalszej części pracy.

13 Głównym źródłem krótkiej prezentacji poglądów Jana Kalwina jest jego publikacja Podstawy wiary chrześcijańskiej (Brève Instruction chrétienne), napisana na przełomie lat 1536-1537. Zawartość jest streszczeniem pierwszego wydania Institutio Christianae religionis. Tłumaczenie polskie, dokonane przez Bogumiła Jarmulaka z wydania angielskiego, zatytułowanego Truth for all Time – A Brief Outline of the Christian Faith .

Polskie monografie życia i twórczości Kalwina: Bernard Cottret, Kalwin, Warszawa 2000; Andrzej Tokarczyk, Jan Kalwin, Warszawa 1989; Jerzy Piechowski, Prorok czy dyktator, Katowice 1988; Jan Kalwin w Polsce. Bibliografia, red. Wiesław Mincer, Toruń 2000;- Piotr Jaskóła, Spiritus Effector. Nauka Jana Kalwina o roli Ducha Świętego w misterium zbawienia, Opole 1994.

14 Kalwin J., Podstawy wiary chrześcijańskiej, Wrocław 2001, s. 4.

15 Zdanie z Nauki religii chrześcijańskiej, za: Piwko S., Jan Kalwin, Warszawa 1995, s. 142.

16 Angielski wyraz tulip znaczy „tulipan". Stąd kwiat tulipana jest traktowany jako graficzny symbol kalwinizmu.

17 Poniższy wywód opracowałem za: L. Boettner, Reformowany wykład wiary, Wrocław 1999, s. 20-23.

18 Przypis 40-ty autorstwa Tadeusza J. Zielińskiego (w:) R.D. Linder, Dwadzieścia wieków chrześcijaństwa, tłum. T. J. Zieliński, Myśl Ewangeliczna 1990 nr 1-2, s. 32.

19 L. Boettner, Reformowany wykład wiary, Wrocław 1999, s. 2.

20 J. G. Reisinger, Suwerenność Boga, tłum. T. Tołwiński, Toruń 1998, s. 7.

21 T. Haarbeck , U podstaw wiary, tłum. J. Pośpiech, Warszawa 1975, ss. 33,44.

22 Konfesja Westminsterska z 1646 roku, (w:) Z. Pasek, Wyznania wiary protestantyzmu, Kraków 1995.

23 T. J. Zieliński, Bratnie Kościoły protestanckie. Kalwini. (Kościół Ewangelicko-Reformowany w Polsce), Słowo Prawdy 1998 nr 4/5, ss. 14-17.

24 Abraham Booth (1734-1806), przez 35 lat pastor zborów baptystycznych w Anglii.

25 A. Booth, Tylko łaska, tłum. A. Kilian, Toruń 1999, s. 8.

26 List do Efezjan 2,8-9.

27 Tamże.

28Pierwsza strofa hymnu za: Pentecostal Online Hymnal [on-line]. [dostęp: 10 czerwca 2002]. Dostępny w World Wide Web: < http://www.freeyellow.com/members6/church-of-the-holy-ghost/page5.html > :

Amazing grace (How sweet the sound!)

That saved a wretch like me!

I once was lost, but now am found,

Was blind, but now I see (...).

29 Tekst pieśni za: Śpiewnik „Wędrowiec", Wydawnictwo Słowo Prawdy. Brak miejsca i roku wydania.

30 B. Milne, Poznaj prawdę. Kompendium teologii chrześcijańskiej, Katowice 1992, s. 162.

31 John R. de Witt jest pastorem Zboru Reformowanego w Grand Rapids, stan Michigan w Stanach Zjednoczonych.

32 J. R . de Witt , Czym jest reformowany wykład wiary, tłum. Bogumił Jarmulak, Wrocław 2000, s. 2.